حيازدايي، عفت گريزي، بروز ناهنجاري‌هاي ارتباطي در محيط‌هاي اجتماعي، افزايش روابط نامشروع، خيانت، طلاق و البته طلاق‌هاي عاطفي تنها گوشه‌اي از نتايج عملکرد شبکه‌هاي ماهوارهاي در اين حوزه است. شناخت دقيق اين پيامدها امري ضروري براي پيشگيري و نيز رفع آسيب‌هاي وارده است که مستلزم بررسي و تحليل بيشتر پيرامون برنامه‌هاي پخش شده از شبکه‌هاي ماهوارهاي است.
شناخت مفاهيم ترويج شده، بررسي شيوه‌هاي اثرگذاري و تبيين پيامدهاي فرهنگي سه گام مهمي است که بايد در موضوع روابط زن و مرد در سه حوزه «خانواده»، «دوستان و بستگان» و «محيط کار و اجتماع» به آن پرداخت.
-
قبح‌زدايي شبکه هاي ماهواره اي از رابطه محرم و نامحرم
- الگوي رابطه زن و مرد در نظام خانواده از مهمترين و حساسترين الگوهاي ارتباطي است. برنامه ها و سريال‌هاي ماهوارهاي نيز بر اين مسئله تأکيد ويژه اي داشته و از پرداختن به اين مهم غافل نبودهاند. سبک ارتباطي زن و شوهر در خانواده، يکي از مؤلّفه هاي مورد نظر در اين بخش بوده است که سريال‌ها بيش از ساير برنامه هاي ماهوارهاي، در اين مهم کوشيده اند.
محمد حسين پيشاهنگ، کارشناس مسايل فرهنگي و پژوهشگر رسانه به گزارشگر طنين ياس مي‌گويد: «تحليل محتواي سريال‌هاي ماهوارهاي نشان مي‌دهد که اهداف و نتايج عملکرد اين شبکه‌ها در رابطه با روابط زن و شوهر بدين ترتيب است: نمايش تعارض ميان عشق و ازدواج، سرد و بي روح نشان دادن روابط زن و مرد پس از عقد ازدواج، نمايش مشکلات متعدد در رابطه زن و مرد بواسطه ازدواج و انتظارات ناشي از آن، ايجاد شک و بدبيني نسبت به همسر و رواج آن در مخاطبان، عادي سازي و رواج خيانت به ويژه از ناحيه زن نسبت به شوهر، عادي سازي طلاق و قبح زدايي از آن.»
بدون شک رواج ارتباطات نامتعارف در قالب خانواده هاي نامتعارف با تعاريف نامأنوس نيز بخش ديگري از عمليات فرهنگي رسانه هاي ماهوارهاي است که در حيطه روابط زن و مرد در کسوت خانواده تعريف مي‌شود.
ازدواج‌هاي صوري، ازدواج هاي سپيد، همسران اشتراکي، همسران اجارهاي، مادران مجرد، خانواده هاي همجنس، زندگي در طلاق و ... از جمله مفاهيمي هستند که ماهواره ها هر يک را به شکلي معرفي يا تبليغ ميکنند. البته طرح اين موضوع نيز ضروري است که حيازدايي از روابط اعضاي خانواده مانند خواهر و برادر يا والدين و فرزندان از ديگر آثار سوء شبکه هاي ماهوارهاي است.
محمد حسين پيشاهنگ در خصوص آسيب‌شناسي شبکه‌هاي ماهوارهاي در حوزه روابط ميان محرم و نامحرم ادامه مي‌دهد:«گرچه در برخي برنامه‌هاي ماهواره، خيانت به عنوان امري مذموم و ناپسند و گاه به صورت رابطهاي نافرجام نشان داده شده است. ولي نکته مهم اين است که سريال هاي ماهوارهاي با به تصوير کشيدن جذابيت هاي رابطه فرا زناشويي تحت لواي عشق، اين مفهوم را القاء ميکنند که اين لحظات عاشقانه، جذاب و لذت بخش به تمام نافرجامي و بدنامي اش مي ارزد. در واقع مخاطب را با آگاهي نسبت به تبعات ويرانگر آن، به تکرار چنين تجربه اي در زندگي شخصي اش ترغيب ميکند.»
-
محرم و نامحرم در دايره دوستان و بستگان
يکي از بسترهاي ارتباطي زن و مرد خارج از حيطه خانواده، دايره وسيعتري به نام دوستان و بستگان است. در اين دايره اگرچه افراد با يکديگر غريبه نبوده و نسبتهايي آنها را به يکديگر نزديک کرده است ولي فاصله‌گذاري‌ها بيش از خانواده بوده و مرزهاي پررنگتري ميان‌شان برقرار است. اما به دليل ارتباطات نسبتاً زياد و البته نزديک افراد در اين دايره ارتباطي، بسترهاي ابتلا نيز بيشتر بوده و مراقبت‌هاي بيشتري در خصوص شکسته نشدن حريم ها ميطلبد. از اين رو چه در فرهنگ اسلامي و چه در فرهنگ‌هاي بومي ايران، حدود و ضوابطي براي اينگونه معاشرتها مقرر شده است.
اما شبکه هاي ماهوارهاي با درک اين حساسيت، بر اين بستر متمرکز شده و با القاء گزينشي فرهنگ غربي، ارزش‌هاي نوظهوري را براي اين بخش از ارتباطات ميان زن و مرد تبليغ ميکنند. سريال‌هاي ماهوارهاي با نمايش الگوهاي رفتاري و ارتباطي زن و مرد در دايره دوستان و بستگان، بيش از همه به اين مهم نيز پرداخته اند.
-
محرم و نامحرم در اجتماع و محيط کار
بسياري از مشاغل کنوني جامعه ما به نوعي است که همکاري زن و مرد در کنار يکديگر را ميطلبد. مشاغل بسياري نيز هستند که اين همکاري و همجواري را بدون هيچ ضرورتي ايجاد کردهاند. محيط‌هاي اجتماعي ديگري نيز وجود دارند که فارغ از اهداف شغلي و حرفهاي، زمينه ارتباط ميان زن و مرد را فراهم کردهاند. ضوابط فردي و اجتماعي حاکم بر اين گونه روابط، تعيين کننده سلامت فردي و اجتماعي است و از اين رو شبکه هاي ماهوارهاي تلاش ميکنند ارزش‌هاي خود را در اين بخش نيز ترويج و تحکيم نمايند.
محمدرضا خوشرو، پژوهشگر رسانه در اين‌باره مي‌گويد: « شايد بارزترين شيوه در اين راستا، نشان دادن زنان شاغل در جامعه همراه با اصول و ارزش‌هاي مورد نظر در رابطه با همکاران باشد که در واقع به سوژه رايج سريال‌هاي ماهوارهاي تبديل شده است. در برخي از سريال‌هاي ماهوارهاي، نقش اول متعلق به زن شاغلي است که روابط او با همکاران مرد و البته انعکاس آن در مسائل خانوادگي اش، به محور اصلي داستان يک سريال چند ده قسمتي تبديل مي‌شود.»
از آنچه تاکنون گفته شد در مي‌يابيم که شبکه هاي ماهوارهاي و برنامه هاي آن، چه به صورت عامدانه و چه در تأثيرات تبعي خود بر مخاطب، موجب شکسته شدن حريم ها و قبح زدايي از رابطه زن و مرد نامحرم شده و با دگرگون سازي ارزش هاي ارتباطي در سه حوزه «خانواده»، «دوستان و بستگان» و «محيط کار و اجتماع» موجب بروز ناهنجاريها، از هم گسيختگي ها و حتي بحرانهاي ارتباطي در جامعه ميشوند.
-
رسانه ملي و رابطه محرم و نامحرم
بنيانگذار کبير انقلاب اسلامي، امام خميني(ره) درباره اهميت نقش و تاثيرگذاري رسانه ملي فرمودند: «اهميت تلويزيون بيشتر از همه وسائل ارتباط جمعي است. اين دستگاه‌ها، دستگاه‌هاي تربيتي هستند. بايد تمام اقشار ملت با اين دستگاه‌ها تربيت شوند. اين يک دانشگاه عمومي است، يعني دانشگاهي که در تمام سطح کشور گسترده شده است.» لذا با ظهور انقلاب اسلامي، تحولات عميقي در سياست هاي کلان کشور و فرهنگ عمومي مردم پديد آمد و جهت‌گيري‌هاي فرهنگي تبليغي رسانه ملي نيز به عنوان يک نهاد فرهنگي دستخوش تغيير شد؛ به گونه‌اي که روابط نامناسب محرم و نامحرم از برنامه‌هاي تلويزيوني کنار رفت و فيلم‌ها، سريال‌ها و برنامه‌هاي نمايشي به دور از ابتذال آغاز شد و گسترش يافت.
اما در اين ميان، بعد پنهاني و زيربنايي رسانه يعني روش‌ها و سياست‌هاي بنيادين آن در زمينه نحوه تاثيرگذاري و تحريک انگيزه‌هاي مخاطبان و افزايش جذابيت برنامه‌ها با تحولي بنيادين روبه رو نشد همين عامل موجب شد به تدريج و با افزايش کميت شبکه‌ها آثار نقصان ميزان تغييرات محقق شده در در سياست‌ها و راهبردهاي کلي بروز کند و به دنبال آن زمينه چالش‌هايي همچون بروز مصاديقي از روابط نامناسب زن و مرد و بعضا استفاده از جذابيت زنان و... فراهم آيد.
از همين روست که با وجود تلاش‌هاي قابل تقدير رسانه ملي در ترويج انديشه‌ها و آموزه‌هاي ديني، امروزه برخي از انديشمندان حوزه دين و فرهنگ، نقش آن را در بروز برخي ناهنجاري‌هاي موجود در روابط بين زن و مرد قابل تأمل و بعضا موثر ارزيابي ميکنند.
دکتر فرهادي، کارشناس مسايل فرهنگي، در خصوص رابطه محرم و نامحرم اينگونه توضيح مي‌دهد:« در برخي سريال‌ها و فيلم‌هاي تلويزيوني ارتباط راحت و دور از حيا و عفت دختر و پسر چنان به نمايش گذاشته مي‌شود که گويي جزئي از سبک زندگي مردم ايران است و آنها با هر اعتقاد و در هر جايگاهي که باشند در برخورد با نامحرم خيلي راحت هستند. عادي‌سازي موضوعي فراتر از نمايش يک ناهنجاري اجتماعي است.
چرا که در نمايش يک ناهنجاري اجتماعي تلاش مي شود برخي ناهنجاريها يا بعضي گناهان نشان داده شود تا مورد نقد قرار گرفته و با نمايش سرانجام آنها، مخاطب نسبت به آثار سوء آن آگاه شود، اگرچه اين امر نيز در مرحله اجرا نيازمند توجه به ظرافت‌هاي مختلفي مي باشد. وقتي سخن از عادي‌سازي به ميان مي‌آيد يعني اين‌که آن موضوع جزئي جاري در فضاي قصه باشد و پيامد بدي نيز نسبت به آن مترتب نباشد؛ آن چيزي که امروزه اغلب در برنامه‌هاي نمايشي سيما شاهد آن مي‌باشيم.»
چنانکه گفته شد با وجود تلاش‌هاي فراوان و خواست و اراده واقعي مسئولان رسانه ملي، بررسي‌هاي دقيق برنامه‌هاي رسانه ملي حاکي از وجود ضعف‌ها و کاستي‌هايي در حوزه روابط بين محرم و نامحرم است که خود باعث ارائه الگوي نامناسبي به مخاطبان مي‌شود. گستره فراوان مخاطبان رسانه ملي، تاثيرگذاري برنامه‌هاي آن بر مخاطبان و منسوب بودن رسانه ملي به حاکميت اسلامي ايران، اهميت توجه به اين مسئله را صدچندان مي‌سازد.
حسيني، روانشناس مسايل خانواده، با اشاره به توصيه‌هاي قرآني و فقهي اسلام در خصوص روابط محرم و نامحرم به گزارشگر طنين ياس اينگونه توضيح مي‌دهد:« بخش مهمي از دستورهاي قرآني در راستاي پيشگيري از ناهنجاري‌هاي اخلاقي و جنسي است. متأسفانه در برخي برنامه‌هاي سيما، به اين بخش از دستورهاي قرآني و نيز آسيب‌هاي اين نوع روابط هيچ اشاره‌اي نشده و به مخاطبان، به ويژه جوانان، آگاهي لازم ـ به صورت مستقيم يا غيرمستقيم ـ داده نمي‌شود. حتي در برخي موارد براي دوستي‌هاي خياباني و روابط مخفيانه يا ازدواج‌هايي که به دنبال يک نگاه و يک عشق زودگذر صورت مي‌گيرد، عاقبت‌هايي خوش نشان داده مي‌شود که بي شک در غالب امر، واقعيت اينگونه نيست. افزايش آگاهي جوانان درباره توصيه‌هاي پيشگيرانه و برخوردهاي قاطع اسلام با روابط نامناسب محرم و نامحرم و نيز آسيب‌هاي فردي، خانوادگي و اجتماعي اين گونه روابط، با تهيه و پخش برنامه‌هاي مستند اجتماعي و يا حتي سريال دست يافتني است و اين امر به قطع مي تواند در پيشگيري از گسترش اين نوع روابط و تقويت عفت اجتماعي بسيار مؤثر باشد.»
به نظر مي‌رسد بازخواني جايگاه و مقام انساني زن در گفتمان اسلامي به عنوان اولين گام ضروري جهت حفظ ارزش و کرامت انساني زن به شمار مي‌آيد. برنامه‌سازان رسانه ملي بايد بدانند جايگاه و هويت واقعي زن مسلمان چيست؟ ابعاد و مولفه‌هاي شخصيتي او کدام است؟ اسلام با توجه به ويژگي‌هاي زن چه اهداف متعالي براي او ترسيم کرده و در اين باره چه وظايفي به عهده زن قرار داده است؟ بدون شک باور و تعميق اين مسئله که اسلام با نظر کرامت – نه نگاه جنسي- به زن نگاه ميکند و از نظر آن همه خصوصيات انساني ميان زن و مرد مشترک است در جهت گيري درست سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي‌هاي طولاني مدت در حوزه اصلاح روابط زن و مرد نقش موثري دارد.
در پايان گزارش و به عنوان نتيجه‌گيري به نمونه‌هايي از جداسازي زن و مرد در اسلام اشاره کرده و اثرات مثبت آن را در جامعه بررسي مي‌نماييم.
جدايي زن و مرد نامحرم، يکي از دستورهاي صريح قرآن و رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) است که در سلامت جامعه تأثير فراوان دارد. بدون ترديد حفظ «عفت عمومي» براي پايداري هر جامعه اي ضرورتي انکار ناپذير است و يکي از راه هاي جلوگيري از نفوذ شيطان و وسوسه هاي آن، ايجاد حريم ميان زن و مرد و رعايت پوشش لازم است تا از نگاه هاي هوس آلود و تماس هاي غير شرعي جلوگيري شود.
تقويت ايمان، آرامش روحي و رواني، سلامت جسمي، استحکام بنيان خانواده، عزت و سربلندي، امنيت بانوان از دست سوداگران شهوت و دوري از افکار ناسالم، برخي از برکات اين دستور قرآن و رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) است. آن حضرت در اين زمينه فرمود: «باعدوا بين انفاس النّساء و انفاس الرّجال»؛ در (مجامع عمومي) ميان زنان و مردان نامحرم فاصله ايجاد کنيد».[1]
رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) خود نيز عملاً براي جداسازي محيط زنان از مردان، اقداماتي انجام داد تا زمينه ها و خطرات ناشي از اختلاط زنان و مردان را از ميان ببرد. روزي آن حضرت با اشاره به يکي از درهاي مسجد نبوي، به يارانش فرمود: «اگر اين در را براي بانوان اختصاص دهيم، بهتر است و آنان هنگام خروج از مسجد، دچار مشکل نمي شوند و اختلاط پيش نمي آيد».[2]
همچنين رسول خدا (صلي ا... عليه و آله و سلم) در اقدامي ديگر به مسلمانان دستور داد در هنگام شب وقتي که نماز جماعت تمام مي شود، اول زن ها از مسجد بيرون روند و بعد مردان پراکنده شوند. آن حضرت با اين عمل خود، حتي زمينة روبه رو شدن زنان را با مردان نامحرم در کوچه هاي مدينه نيز از ميان برداشت.[3]
اين امر به اثبات رسيده که بسياري از مفاسد اجتماعي و مشکلات جوامع متمدن امروزي، ناشي از اختلاط زن و مرد است، حتي برخي از کشورهاي صنعتي به اين نتيجه رسيده اند که در مراکز علمي، فرهنگي و عمومي، محل فعاليت اين دو قشر بايد از هم جدا شود.
به قلم: سميرا خطيب زاده
منابع:
[1] . مواهب الجليل، ج2، ص 578؛ کشف الخفاء ج1، ص 279.
[2] . المحلي، ابن حزم، ج3، ص 131.
[3] . مسئله حجاب، ص 218.
انتهاي پيام/خ
